Nedersaksisch

Van Wikipedie

Nedersaksisch taalgebied in Nederlaand

't Nedersaksisch is een officieel erkende streektaal in Nederlaand en de Europese Unie dat besteet uut een groep West-Germaanse Nederduutse variëteiten, dee gien standardtaal vormen en veurnamelijk in 't noordelijke deel van Duutslaand en in 't noordoostelijke deel van Nederlaand espreuken wonnen (de previnsies Grunningen, Drenthe, Overiessel, de Gelderse gebieden de Veluwe, de Achterhoek, en de Stellingwarven in 't zujen van Frieslaand).

Nederlaand erkent 't Nedersaksisch officieel as streektaal en steunt 't op een beteund nivo, zoas beschreven steet in kapittel 2 van 't Europees Haandves veur regionale talen of talen van minderheen. Duutslaand hef 't haandves neet etekend, en wonnen daor dus oek neet as een officiële taal ezien deur de regering, mar in de Europese Unie is 't een streektaal dee officieel erkend is. De taalcode (ISO 639-2) van 't Nedersaksisch is nds.

Onderwarpen

1 't Begrip
2 't Nedersaksisch-Nederduutse dialekcontinuüm
3 Sprekersantallen
4 Geschiedenisse
5 Taalgrens
6 Nedersaksische varianten
7 Codes
8 Nedersaksisch
9 Zie oek
10 Rifferenties

[bewark] 't Begrip

't Begrip Nedersaksisch wönnen tot in de jaoren '90 van de 20e eeuw allinnig deur historische taalkundigen gebruuk. De luui dee de Nedersaksische variëteiten praoten neumen der eigen dialek bie de naam van een plaose of streek (Achterhooks, Drèents, Veluws, Elspeets en gao zo mar deur), of ze neumen 't gewoon plat (in Duutslaand: platt, Plattdüütsch, Neddersassisch en zo wat meer). Onder invleud van verschillende streektaalbewegingen hef de poletiek 't begrip over-eneumen en uuteindelijk as streektaal erkend. Van een uniforme cultuurtaal is (nog lange) gien sprake, oek deurdat elke poging van standardisering (spelling en woordenschat) as een vremp verschiensel overkump, en daorumme oek meestentieds of-ewezen wonnen.

[bewark] 't Nedersaksisch-Nederduutse dialekcontinuüm

De dialekken van 't Nedersaksisch vormen een taalcontinuüm mit de dialekken van noordelijk Duutslaand. Daorumme wonnen alle dialekkn van de Veluwe tot an de Poolse grens beschouwd as beheurend tot één taal, oek al besteet der gien estandardiseren vorm van. In Nederlaand wonnen de taal Nedersaksisch eneumd en in Duutslaand Nederduuts of Platduuts.

Toch besteet der een vrie groot - en tegensworig groter wonnend - verschil tussen 't Nedersaksisch en 't Nederduuts, want terwiel 't Nedersaksisch onder drok van 't Nederlaans steet en de heeltied meer eigenschappen dervan overnimp, hef 't Nederduuts te maken mit een starke invleud van 't Duuts, dee 't een aandere kaante uutdrif. Zokken verschillen zie-j veural a-j kieken naor de ontlening van nieje woorden en naor de spelling - zo hef 't Nederduuts de zongenaamde Großschreibung ('t schrieven van heufwoorden mit heufletters) over-eneumen van 't Duuts, terwiel dat verschiensel in de spelling van de Nedersaksische dialekken van Nederlaand nargens veurkump.

Eertieds wönnen 't Nederduuts oek espreuken in de noordelijke Duutse gebieden van wat noen Polen, de Russische previnsie Kaliningrad en zuudwestelijk Litouwen bin, mar sinds de verdrieving van 't grootste gedeelte van de Duutske bevolking, an 't einde van de Tweede Wereldoorlog, wonnen 't der neet of haos neet meer espreuken.

Wat de sprekers zelf angeet, hemmen de Nedersaksischtaligen in Nederlaand der over 't algemeen gien meuite mee um an te nemen dat in noordelijk Duutslaand 'tzelfde soorte dialekken espreuken wonnen. Aandersumme vienen de meeste Nederduutstalingen neet dat de taal deurloop op Nederlaans grondgebied. In dit verbaand mut verniejd wonnen dat in Europees verbaand zowel 't Nedersaksisch (in 't Engels Low Saxon) as 't Nederduuts (in 't Engels Low German) erkenning as minderheidstaal geniet, mar zonder dat ze mit zoveule woorden as één taal erkend wonnen.

Naos 't Nederduuts is 't Nedersaksisch oek nauw verwant mit 't Plautdietsch (oek wel Mennistenduuts), dat zich van de zestiende eeuw of onder Nederduutse kolonistengemeenschappen in Polen en laoter Ruslaand ontwikkeld hef.

[bewark] Sprekersantallen

't Antal sprekers van 't Nedersaksisch (in Nederlaand) was volgens een schatting uut 1999 zo'n één miljoen, mar dat lik wel een pietse veur zo'n groot taalgebied. Een telling uut 2003 kwam op een antal van 1.616.000 sprekers, inclusief 150.000 sprekers in de res van Nederlaand (veural de Raandstad) en in 't butenlaand (Kanneda, Australië, Amerika, Niej-Zeelaand). De 1.466.000 sprekers dee in 't Nedersaksische taalgebied woenen, vormen 9,1% van de Nederlaanse bevolking en bin over de verschillende regio's te verdelen net as an-egeven is in de onderstaonde tebel. Je mutten wel beseffen dat 't hierbie veur een groot part um ouwere meensen geet en dat 't sprekersantal daorumme oek jammer genog vlogge ofnimp. 't Antal tweede- of dardetaalsprekers nimp de of-eleupen tied wel wat toe, oek is der de leste tied meer andach veur 't opniej anleren van 't Nedersaksisch bie kienders, heurdeur wonnen derveur ezörg dat 't antal neet nog veerder ummeneer geet en hopelijk zelfs umhoge.

Nedersaksische gebieden	Antal sprekers	Percentazie
Twente	338.000	62%
Grunningen	258.000	46%
Drenthe	248.000	53%
de Achterhoek	216.000	60%
Sallaand	172.000	35%
de Veluwe	172.000	30%
Stienwiekerlaand (de Kop van Overiessel)	20.000	48%
Urk	15.000	97%
Weststellingwarf	14.000	53%
Ooststellingwarf*	7.000	30%
noordoostelijk Utrech	5.000	12%
oostelijk Kollumerlaand	1.000	50%

[bewark] Geschiedenisse

't Nedersaksisch stamp van 't Oudsaksisch of, de taal van de Saksen. De oudste teksen in 't Oudsaksisch, dee achter-ebleven bin, stammen uut de 9e eeuw. In de 12e eeuw is daor weer 't Middelnedersaksisch uut ontstaon. Disse taal was de haandelstaal van de Hanze. 't Middelnedersaksisch is deur de Hanzekoopluui in 't hele Noord- en Oostzeegebied uut-ebreid en was daor de belangriekste taal. Veul Middelnedersaksische woorden bin daordeur in de Scandinavische talen terechtekeumen. To de 16e eeuw tot een einde kwam, was de tied van de Hanze grotendeels veurbie. Luui dee een betere opleiding hannen praoten in Nederlaand Standardnederlaans en in Duutslaand Hoogduuts. Teminsen, bie 't zakendoon was dat wel zo, thuus gebruken ze nog Nedersaksisch. De Middelnedersaksische schrieftaal, dee daoruut vort-ekeumen was, vuil in de meeste dialekken uut mekaar. Allinnig in een antal gebieden bleef 't Nedersaksisch nog op schrif bestaon of is in de loop van de tied weer opniej op-esteld.

[bewark] Taalgrens

De heufverdeling van 't Nedersaksisch loop 'neet' langes de grens van Nederlaand en Duutslaand. Integendeel: vake heurt een Nedersaksisch dialek uut Nederlaand bie een groter Duuts gebied. Zo is 't Twents een onderdeel van 't Westfaols en heurt 't Grunnings bie 't Noord-Nedersaksisch, in 't biezonder bie 't Oostfries. Toch is 't idee van de rieksgrens as taalgrens nog neet zo'n slich idee: veural in de woordenschat bin der veul overeenkomsen tussen de dialekken an de Nederlaanse kaante, dit kump deurdat - zoas hierboven als beschreven is - der deur de eeuwen hinne, in Nederlaand naor 't Nederlaans ekeken is veur nieje woorden en in Duutslaand naor 't Duuts, deur disse ontwikkeling bin de dialekken soms iezelig veer uut mekaar egreuid. 't Grunnings is een kleine uutzundering, veul Grunningse woorden koemen oek in 't Oostfries veur.

[bewark] Nedersaksische varianten

Vanwegen de grote verspreiding van 't Nedersaksisch (eertieds van Kaliningrad tot Bunschoten an toe) bin der verschillende dialekvarianten ontstaon, dee roewweg in dree heufgroepen te kattegeriseren bin: de oostelijke groep (Oost-Duutslaand), de noordelijke groep (Sleeswiek-Holstein, Nedersaksen, Grunningen, Noord-Drenthe, Stellingwarven, de Kop van Overiessel) en de zuudwestelijke groep (Westfaolen, Twente, Sallaand, Gelderlaand, Zuud-Drenthe). In de Liemers wonnen een Nederfrankisch dialek espreuken mit Nedersaksische invleujen; in de Gelderse Vallei wonnen een Hollaans-Nedersaksisch overgangsdialek espreuken. Tot de oostelijke groep beheurt oek 't Plautdietsch, dat op of-elegen plaosen in Oekraïne, Kanneda en in Amerika nog espreuken wonnen.

[bewark] Nederlaand

[bewark] Dialekkaorte van Jo Daan

De indeling dee hieronder steet is ebaseerd op de dialekkaorte van Jo Daan^[1]

[bewark] Toelochting

De indeling van Jo Daan wonnen 't meest gebruuk deur de Nedersaksische streektaalorganisasies. De indeling dee deur de meeste meensen gebruuk wonnen, kan hier nogal es wat van verschillen. Zo wonnen 't Westerkwertiers tot 't Grunnings erekend, 't Twents-Graafschaps tot 't Twents en de Gelders-Overiesselse dialekken wonnen as amparte dialekken ezien. 't Noord-, Midden- en Zuud-Drents wonnen vake ezien as dialekken van 't Drents, in de plaose van dat 't Noord-Drents tot 't Grunnings erekend wonnen, en 't Midden- en Zuud-Drents as amparte dialekken ezien wonnen.