Sallaans

Van Wikipedie

't Sallaanse täälgebied

't Sallaans is een Nedersaksische dialectgroep in 't westen van de Nederlaanse pervinsie Overiessel, um percies te wezen in de regio Sallaand en dus ok in de dörpen Ellendoorn, Nieverdal en Olten die vandäge de dag een nauwe baand mit Twente ebben. Wieder praoten ze in Kampen en in de umgeving van Kampen ok Sallaans. In de Kop van Overiessel praoten ze gien Sallaans mär Stellingwarfs. 't Sallaans ef veural vule overienkomsten mit 't Oost-Veluws en 't Drents en in mindere maoten mit 't Stellingwarfs, Urkers en West-Veluws. 't Sallands is anzienlijk deur 't Ollaans beïnvloed, een invloed die nao 't oosten toe dudelijk minder wördt. Daor leg 't grote verskil mit 't veul be-ollenere Twents. Raolte leg midden in 't Sallaanse täälgebied. 't Dialect mit beslis 't grootste antal sprèkers is 't Zwols. 't Sallaans ef de ISO 639-3-code sdz.

[bewark] Täälgebied

't Sallaans beslaot, zoas ezegd, ongeveer 't westen van de pervinsie Overiessel, mär 't kump niet percies overiene mit 't gebied dät Sallaand enuumd wördt. De greins mit 't Twents löp tussen Olten (Sallaans) en Riessen (Twents), tussen Nieverdal en Wierden en tussen d' Am en Vriezenvene ('t Vriezenveens is eigenlijks een dialect ampart). In sommige definities löp 't Sallaans deur over Duuts grondgebied (in 't Grafschaft Bentheim) tot in Drenthe, bi'j Skoonebeek. De greins mit 't Oost-Veluws wördt evörmp deur de Iessel, dit is nogal een willekeurige greins. 't Stellingwarfse täälgebied in Overiessel kump overien mit de gemiente Stienwiekerlaand (ok wel de Kop van Overiessel enuumd); allienig 't dialect van Veno wördt as enclave ok wel bi'j 't Sallaans erekend. Tenslotte bin de Noord-Overiesselse dörpen Stappest-Rouvene, Ni'jlusen, De Vaort en Slagaren en een antal kleinere plaotsen daor in de umgeving Drentstälig.

De dialecten van Kampen en umstreken en Gällemuun wörren soms niet bi'j 't Sallaans erekend, umdat ze westelijker van kerakter bin (zie ieronder). De täälkundige Harrie Scholtmeijer ^[1] dielt ok de dialecten van rond Zwolle en de dialecten tegen de greins mit Twente niet bi'j 't Sallaans in mär rekent ze tot twie ni'je groepen:

• Noord-Overiessels boven een liende die zo'n betien onder Zwolle, Ni'jlusen en Slagaren löp;
• Vechtdals in de drie-oek Ommen-Grambarge-Vroomsoop (dit löp een entien deur in Twente);
• Sallaans in 't overige (grootste) part.

Een aandere indieling ^[2] is:

• Sallaans veur zwat 't iele gebied;
• Zuud-Drèents veur de pläsen drek onder de greins mit Drenthe (Stappest, Rouvene, Ni'jlusen, De Balk, De Vaort, Drogteropslagen, Skunesloot, Slagaren, De Krim).

[bewark] Kenmarken

Kenmärkend veur de Sallaanse dialecten bin de korte klinkers (kettel, götte) of erekte klinkers (kètel, göte) daoras 't Nederlaans lange klinkers (ketel, goot) ef. De Iessel bi'jlanges overeerst (krek as in 't Oost-Veluws) de erekte klinkers. Wieder naor 't oosten e-j de körte klinkers.

Kerakteristiek veur 't westelijke Sallaans net as veur 't Veluws is de uutspräke van de körte a, zoas in 't Engelse cat: värve.

In 't oosten van Sallaand wördt in plaotsen as d' Am, Ellendoorn en Nieverdal een overgangsdialect mit Twentse invloeden espreuken. Kenmärken iervan bin een oo daoras 't Nederlaans een oe ef (stool/stoel), gien n in 't meervold van sommige woorden (huze), en drie woordgeslachten. ^[3]

[bewark] Umlaut

't Sallaans ef net as alle Saksische dialecten umlaut ondergaon in de woorden mit een Oldgermaanse lange ô; ierbi'j ef daornaost een veraandering pläsevunnen die ielemaol anneloog is an de mutasie van oo naor oe. Ierdeur klinkt 't Oldgermaanse *grônaz* now as gruun (tegenover 't Twentse en Veluwse* greun). Ok ef 't Sallaans umlaut in de verkleinwoorden, waordeur 't ansluut bi'j 't Veluws en Twents en 't zich onderscheidt van 't Stellingwarfs en Drents. Een klein 'boek' wördt een bukie(n) enuumd, een kleine 'bak' een bäkkien, een kleine 'hond' een hunnegie(n) of hundjen.

[bewark] Kerakteristieken

[bewark] Klankleer

't Sallaans kent de körte vocaale a, ä, e, i, ie, o, ó, ö, oe, u en uu. Ie, oe en uu kunnen ok lange wezen (zie ieronder). De ä klinkt ongeveer as de a in 't Engelse woord cat.

Lange vocalen bin de: aa, ae (ok eskreven as: ää of ae), ao/oa, äö/öa, ee, eu, îe, oo, ûu.

Diftongen bin au en ei. Ui kan optreden in Nederlaanse leenwoorden.

Wat de medeklinkers angäät vaalt de syllabedragende nasaal op: van de uutgaank -en wördt allienig de n uut-espreuken. Zo is 't (h)ietn/(h)eetn, loopm, wärkng. Dit wördt in de mieste spellingssystemen niet uut-eskreven. De h wördt in 't westen van 't täälgebied (in en rond Zwolle en Kampen) niet uut-espreuken (dit is ok nog zo in 't Urkers). De r wördt in de pläsen Kampen, Zwolle en Deventer "brouwend" uut-espreuken, mär daorbuten altied erold.

[bewark] Percessen in de klankleer

Zoas boven op-emärkt, ef 't Sallaans invloed ondervunnen van 't Ollaans. Dit wördt in de Sallaanse klinkers mitiene dudelijk. Woorden mit in 't Achteroeks, Tweants en Limburgs een oo kriegen in 't Sallaans een oe: goed "good", (h)oek "hook". Dit geldt ok veur de ee, die ier een ie wer: nie(t) "neet". De oe in een woord as hoes veraanderde ier väke in uu, mär dät is lange niet in alle woorden 't geval. Zo kennen zwat alle Sallaanse dialecten huus en uut naost moes. Dit is ok 't geval in 't Oost-Veluws en in sommige Drentse dialecten (en kump ok buten 't Nedersaksische täälgebied veur, bi'jveurbeeld in 't Venray). De of-ekörte e, die in 't Nederlaans tot e ewörren is, kan in 't Sallaans op drie menieren uut-espreuken wörren. Rond Kampen en in plaatsen mit lichtkaans Drèentse dialectinvloed ^[4] zie-j daor een ee veur (eten), rond Zwolle en Deventer een ae/è (èten) en in de rest van Sallaand een körte e (etten). De clusters old en olt bleven in 't Sallaans be-ollen: old en gold.

[bewark] Grammatica

De grammatica van 't Sallaans ef veul typisch Nedersaksische kenmärken. In 't grootste diel van Sallaand kennen ze 't ieneidsmeervold op -t veur wärkwoorden in de tegensworige tied: wiej loopt, ieluu loopt, zee loopt. Allienig in en rond Kampen eerst 't (Old-)Ollaanse ieneidsmeervold op -en: wiej, ieluu, zie lopen zo ok in Gällemuun. Verkleinwoorden wörren evörmp mit achtervoegsels as -ien, -gien, -pien en -tien en mit umlaut in 't grondwoord. Meervollen wörren miestal evörmp mit -en en -s, net zoas in 't Nederlaans. Allienig in 't oosten komen meervollen op -e veur (huus - huze), zoas ok umlaut in de meervoldsvörm (bak - bäkke). Een aandere eigeneid van de dialecten van oostelijk Sallaand is 't be-old van de drie geslachten. De mieste Sallaanse dialecten kennen, zoas 't Ollaans, allienig geslachtelijke en onziedige woorden.

[bewark] Dialectverlies en -cultivering

Exacte ciefers over oevule Sallaanders nog dialect praoten bin niet bekend. 't Stäät wel vaste dat 't dialect achteruut gäät mär an de aandere kaante nog niet bedreigd is, umdät ok jongeren 't nog wel meekriegen. De stadsdialecten, 't Zwols veurop, verdwienen 't snelste. Der bin vri'j vule pläselijke zangers en bands, en ok dialectdichters, mär die bin niet wied buten de greinzen bekend. De wat bekendere dichteres Johanna van Buren uut Ellendoorn praotte een oavergangsdialect tussen Sallaans en Twents, mär de spelling van eur gedichten wördden vertwentst umdat ze in een Twentse kraante verskenen. ^[5] Een Sallaanse dialectmeziekgroep die een nasionale hit scoorde was 't duo Höllenboer, mär disse hit (Busje komt zo - 't Bussien kump zo) was Nederlaanstälig. In Zwolle, krek de pläse waor 't Sallaans 't snelst verdwient, is der een vrie actieve dialectverienige, die onder aandere cursussen Zwols an de volksuniversiteit gef.

[bewark] Referenties

[bewark] Uutgaonde verwiezingen

• De geliekenisse van de Verleuren Zeune in 't Zwols
• 'tzelfde, in 't Deventers

Disse pagina is eskreven in 't dialect van Gällemuun