Vokal
Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
Ein vokal eller sjølvljod er ein fon (ein lyd) som lagast utan hindringar i munnen. Enkelt sagt kan ein syngja vokalar, men ikkje dei motsvarande konsonantane. Ordet vokal kjem frå latin vocalis littera og har samanheng med uttrykket vokalist.
Innhaldsliste |
[endre] Uttrykk
[endre] Formgjeving
Posisjonen til tunga i munnen (høgt eller lågt og foran eller bak) bestemmer kva slags kvalitet ein vokal får. Om leppene er runda eller avslappande har òg mykje å sei for uttrykket. Til sist kan lyden vera nasal eller oral, det vil seia at lufta slepp ut enten gjennom nasen eller munn1en.
Vokalar kan vera korte eller lange. Lange vokalar vert etterfølgde av eit kolon i lydskrift.
Eksempel
- Ein /i:/ er ein lang vokal som vert laga med tunga høgt oppe og langt framme.
- Ein /a:/ er ein lang vokal som vert laga med tunga lågt nede og langt bak.
- Ein /u/ er ein kort vokal som vart laga med runda lepper og kvilande tunga midt i munnen
- Ein /õ/ er ein kort, nasal og halvrunda vokal
[endre] Intonasjon
I ulike språk kan ein òg skilja mellom vokalar gjennom å gje dei ulikt trykk eller tone. Tonale språk er velkjende for å ha heilt ulike tydingar i eit ord med like lydar, men ulik tone, til dømes dei norske orda bønder og bønner.
[endre] Lydendring
Dei vanlegaste vokalane vert uttalte med alle taleorgana i same stilling heile tida. Desse har same lyden heile tida og vert kalla monoftongar (t.d. a og i). Mange språk har òg lydar som endrar seg ein gong undervegs, og desse kallar me diftongar. Døme er ei, ei, og lang e i Oslo Vest-området. Triftongar er vokalar som endrar seg to gonger, og altså har tre ulike lydar. Desse er temmeleg sjeldne.
[endre] Skrift
[endre] Det latinske alfabet
Dei mest typiske vokalane i det latinske alfabetet er A, E, I, O og U. Y er ein vokal i mange språk, til dømes norsk, men blir brukt som ein j-lyd i andre. W vert òg brukt for ein runda vokallyd i mange språk. Æ/Ä, Ø/Ö og Å vert særleg brukte i skandinaviske språk for å uttrykka særlege lydar der, medan andre språk bruker andre vokalar eller vokalkombinasjonar for å uttrykka desse lydane. Norsk Å-lyd vert til dømes skrive med O i dei fleste romanske språk og med AU eller EAU på fransk.
[endre] Semittiske alfabet
På både hebraisk og arabisk var det lenge vanleg å utelata vokalane, ettersom ein alltid kunne vita korleis orda skulle uttalast. Ettersom det munnlege språket utvikla seg vart det vanskelegare å vita kva som var den rette vokalen, og ein byrja derfor å markera vokalen med ulike teikn over eller under konsonanten.
[endre] Indiske alfabet
I dei ulike indiske alfabeta er vokalane òg sett på sidelinja i tilhøve til konsonantane. Dei kan skrivast over eller under konsonanten, eller smelta saman med han til ein kombinasjonsbokstav.
