Vulkan (Eerdwetenschoppen)
Vun Wikipedia
En Vulkan is en geologsch Gebüld, dat entsteiht, wenn hitt opsmölten Steen (Magma), vun binnen de Eer upstiggt un baven denn as Lava rutkummt. Wiel dat bannig hitt is, gleiht dat hell un wat de Lava in den Weg kummt, fangt to brennen an. Kann’s dorüm ok Füerbarg to seggen. En Vulkan hett dorbi faken mehrere Kraters. Man dor kummt nich blots Lava rutschoten, ok Steen, Gas un so wieter. Un dat gifft ok nich blots enkelte Bargens, de hitt Tüüch utspeet. Allns tohoop, wat mit Vulkanen in Tosammenhang steiht, warrt Vulkanismus nöömt. De Wetenschop, de sik dormit befaat, is de Vulkanologie.
De Naam kummt ut de röömschen Mythologie un leid sik af vun de italiensche Insel Vulcano, wat na de ollen Römers de Warksteed un de Smeed vun den Gott Vulkan, de dat Füer ünner sik harr, wesen is. Die Insel ist nämlich ok so en Füerbarg.
In Düütschland geev dat fröher ok mol Vulkanen, to'n Bispeel in de Eifel oder in de Rhön. In de Eifel ist da ungefähr 23.000 Johr her, dat dor en Vulkan aktiv wörr. Dat is bannig lang her, aver in geologsche Tieten is dat noch nich lang noog, as dat man seggen kunn, de Eifel is al utgahn. So warrt dat nöömt, wenn en Vulkan nich meer vun binnen de Eer spiest war.
[Ännern] Ünnerscheedlich Vulkanen
Vulkanen warrt to’n End ünnerscheden na de Förderoort in Zentralvulkan un Spleetvulkan, wobi aver de meisten to de Zentralvulkanen höört. To’n annern warrt ok na de Form ünnerscheeden in de flacheren Schildvulkanen un de Schichtvulkanen, de ok gefährlicher sünd, wiel de faken ok explodeert. De verscheeden Form hett mit de Chemie vun de Lava to doon.
Indeelt warrt de Vulkanismus aver ok na de Öört, wo se to finnen sünd. Man letztlich entscheed sik doran ok de chemisch Tosamsetten und de Oort und Wies vun en Vulkan. Normalerwies sünd Vulkanen överall dor, wo sik tektonische Plattengrenzen befinnt. Wo sik de Eerdplatten utenanner bewegt, ströömt vun ünnern Magma hoch un formt niege Eerdkrust. Dat passeert blos in de Ozeane ünner Water an en mittelozeanisch Rüch. Wo de Platten tosamstöt, dukt en dorvun rünner, torüch in den Eerdmantel. Man seggt dorto, de Platt warrt subduzeert. Dorbi gift dat ok Vulkanismus, de dorüm Subdukschoonsvulkanismus nöömt warrt. Dat Magma entsteiht dorbi in een Deep vun bet to 120 km. En drütte Ort Vulkane sünd de „Hotspots“. Dat is ingelsch un heet so veel as „hitten Plack“. De Hotspots sünd nich op en Plattengrenz anwiest, man künnt överall vörkommen. Vun jüm warrt glövt, dat se ut ganz deep ut de Eer spiest warrt, villicht vun de D"-Schicht an de Karn-Mantel-Grenz.
[Ännern] Bekannte Vulkanen
Wenn en Vulkan utbreken deit is meest veel Upregen, as dat en Gefohr vör de Minschen dorstellt, de in die Nöch levt. Vulkane, vun de man al mol wat hörrt hefft, sünd to'n Bispeel:
- de Vesuv in Italien
- de Ätna up Sizilien in Italien
- de Mount St. Helens in de USA
- de Mauna Loa up Hawaii, USA
- de Krakatau in Indonesien
- de Merapi in Indonesien
- de Unzen in Japan
- de Popocatépetl in Mexiko
- de Kilimandscharo in Tansania
