Sidboarisch

Aus Wikipedia

Der Àrtikl is im Dialekt „Pongaurisch“ gschriem worn.

Sidboarisch werscht in Nord- Ost- und Sidtiroi, Kärntn, in Toaen vo da Staiamårk (vur åim in da Weststeiamårk) und in d' daitschn Språchinsln in Kàrnien grédt. Fåst d' gònz' Steiamårk, d' Såizburga Åipmgaue und 's Tiroia Untalònd ghern zàn Iwagòngsgebiat zwischn Mittl- und Sidboarisch. À 's Zàrzarische und 's Gottschearische sand sidboarisch gwén.

Dé in da hochdaitschn Lautvaschiawung aus k entstòndna Àffrikate kχ is sekundär auf 's Gebiat vom westlichn Sidboarischn und dés vom Hoch- und Hechstalemànnischn zruckégònga. Im Alemànnischn is in da weitan Foing 's òlautnde k gschwundn, sodass d' Àffrikat' im Òlaut a tîpischs Kénnzoachn vuråim im Tiroiarischn wòun sand.

s' Sidboarische is a recht a inhomogene Spròuchlòndschåft, 's bsitzt åwa oanige karàktaristische Merkmåie. 's gliadat si in håibwegs gschlossne Spròuchgebiate und zåihreiche Iwagòngsdialekte. D' genauane Ògrénzung is déswéng schiaga nied méglich.

[dro werkln] Tiroiarisch

D' woih bekònntaste sidboarische Mundårt is as Tiroiarische. Neem da stårkn Affrikàtisiaring is as hervurstechanste Merkmåi d' Ausspròuch vo st im Wurtinnan åis scht („Bisch[t] no bei Troscht?“). Séig is a åitatimlichs Merkmåi und nied durch d' zwoate Lautvaschiawing entstòndn sundan aus åidhochdaitscha Zeid iwabliem. Séig bezaing daitsche Léhnwerta in westslàwische Spròuchn (z. Bsp. poinisch žold [Sold]). Bis haid håd si séig beim st im Wurtinnan no im Pfeizischn, Alemànnischn und Tiroiarischn dahåitn. 's sp werscht à im Mittlboarischn im Wurtinnan åis schp grédt (z. Bsp. Kàschpal, da erschte, Durscht), wei rs im Inlaut åis rsch in schiaga åie boarischn Mundårtn ausgsprochn werscht.

Werbm éndn im Infinitiav und im Pluràl wia im Schriftdaitschn grundsätzlich auf n. 's ei dascheint åis oa („hoaß isch 's“). 's Tiroiarische werscht in Nord- (im sognònntn Tiroia Mittl- und Owalònd), in gònz Sidtiroi und in oana Iwagòngswariàntn in Osttiroi grédt. D' Osttiroia Mundårt geht nämlich åimählich ins Kärntnarische iwa. Da Werdnfeisa Dialekt rund um Gàrmisch und Mittnwåid gherscht eemfåis zan Tiroiarischn.

Im Tiroia Owalònd um Lòndéck, im Àrlberggebiat und dé dåhinta liagatn Seitntäla is da alemànnische Eîschlåg uniwaherbår. Åie Infinitiave und Pluràle éndn auf a (valiara, stoßa usw.). Da Großtoaé vom Außafern mid da Bezirkshauptståd Raitte redt bereits an alemànnischn Dialekt, weicha zan Schwäbischn zan zäihn is („Tiroia Schwäbisch“, éntspricht an Owaåigaia Dialekt).

[dro werkln] Kärtnarisch

's Boarische Spròchgebiat; dunkegreâ Sidboarisch

D' òndane große sidboarische Kernmundårt is as Kärntnarische. Wia 's ostmittlboarische vafigts iwa a kompàkts slàwischs Substràt. Kärntn is im friahran Mittlåita und driwa aussé vo slàwische Stämm bewohnt wòun; nåch da boarischn Lòndnòhm sand d' Slàwn (d' Windischn) åimählich assimiliart wòun, sie hòmd åwa Supurn in da boarischn Mundårt vo Kärntn hintalåussn. D' woache Spròuchmelodie vom Kärntnarischn darinnat haid no òn 's Sidslàwische, vii Eingnòum endn auf -ig (slow. -ik) und à oanige Mundårtwerta korrespondiarn mid 'm Slàwischn. Tîpische Merkmåie vo da Kärntna Mundårt sand d' òndane Vatoalung vo da Wokàlquàntität und sònftane Affrikàtisiaring (wia stimmhòfts „gg“)

Außadém kénnzeichnt as Kärntnarische a stårke Lautvadunklung ('s hochdaitsche „a“ werscht oft za „ò“ stått za „å“) und im Sidn d' Monoftongiaring vo mhd. „ei“ za „à“ (z. Bsp.: Dòs wàß i nit).

's Sidboarische kennt koa r-Vokalisiaring, sie is åwa bsundascht in d' Ståudtmundårtn am Vurdringa. Nåch Wokàln werscht l då nied wokàlisiart, åis Vurstufm åwa e und i vur l grundet (z. Bsp. Mülch). In d' Städt is d' l-Wokàlisiaring im Vurruckn (sogår bei d' Eingnòmen wia z. Bsp. Höga fir Hochdaitsch: Helga). Weitas untascheidn oanige sidboarische Mundårtn Stårk- und Schwåchlaute, wia in Dåch neem Tåg, 's åide k is in Kärntn und in Toaén vo Tiroi und 'm Lònd Såizburg lautvaschoom zua kʰ (Affrikàtum), wia z. Bsp. in Kʰlea (fir Hochdaitsch: Klee). Dé Affrikàt' stéind a Foném dår (vagleich 's Minimàlpåår rukn/rukʰn)

A Karàktaristikum vo da Kärntna Mundårt is d' sognònnte Kärtna Déhnung: auf Grund vo da Intaférénz mid 'm Slowénischn wern vii Seibstlaut' entgéng da hochdaitschn Norm lòng ausgsprochn, z. Bsp.: „låås lei lààfm“. Dé Erscheining håd zur Foing, dass z. Bsp. d' Werta (in Hochdaitsch) „Ofen“ und „offen“ lautlich zòmmfåin za „Oofm“, eemso d' Werta „Wiesn“ und „Wissn“ za „wiisn“.

A weitas Merkmåi vom Sidboarischn is d' Vawending vom Wertai „sein“ (1. Person) und „seint“ (2. Person) ònstått vo mhtl. boarisch „san(d)“ (Mir sein froh). Dé Form is fir 's Tirolarische und Kärntarische tîpisch. In d' bereits mehrfåch dawähntn Iwagòngsdialekte zan Mittlboarischn is 's jedoch schiaga nied òztreffm. Ståttdessn vawéndt ma 's mittlboarische „san(d)“, toéweis mid lautlichn Schåttiaringa wia z. Bsp.: „sän“.

D' Dialekte vo da West-Steiamårk zeichnand sé durch d' Diftongiaring vo nåhezua åie betontn Wokàle aus.

A historische Wariàntn vom Boarischn is as Zimbrische. Es håd si scho in åidhochdaitscha Zeit ågsodascht und werscht haid no mid lokàle Wariàntn in oanige owaitaliénische Spròuchinsai grédt.

[dro werkln] Iwagòngsdialekte

Im Tiroia Untalònd (Kitzbiché, Kufstoâ, St. Johànn in Tiroi und 'm Kaisagebiarg) rédt ma nied Sid- sundan Mittlboarisch („L“-Wokalisiarung, „st“ im Wurtinnan... mid da Ausnòhm vo da téndenziéin Àffriaktisiarung toaet 's åie Merkmåie mid 'm Westmittlboarischn). In d' Ohrn vo „Auswärtige“ klingt 's wia a héschtare Wariàntn vom Owaboarischn, mid dém 's òsîîstn véllig iwaoãstimmt. D' Infinitiave éndn nåch n-, ng- und m- auf -a (singa, kémma) sîst auf -n.

Gmoãsòm mid da unta da Rubrik „Mittlboarisch“ vamerktn åipinen Iwagòngsdialektn toaet 's „Untaländische“ à oanige lautliche Gmoãsòmkeitn wia d' iwaråi òztreffatn, moast dezéntn Affrikàta. D' Mundårtn vo d' Såizburga Gebirgsgaue sand åiesòmt Bruckndialekte. D' Pinzgaua Mundårt vahåit si weitgehat wia dé vom Tiroia Untalònd, da Pongaua Dialekt zoagt donauboarische und Lungaua Mundårt Kärntnarische Eîfliss.

[dro werkln] Schau à unta

Boarische Språch • Boarische Umschrift • D' Wochndåg auf Boarisch • Nordboarisch • Westmittlboarisch • Ostmittlboarisch • Boarische Dialekte im Vagleich • Bsundaheitn im boarischn Vokabulàr • Boarische Grammàtik (Adjektive) • Boarische Grammàtik (Adverb) • Boarische Grammàtik (Pronomen) • Boarische Grammàtik (Substantive) • Boarische Grammàtik (Verbm) • Gschicht vôm Boarischn